Origjina familjare dhe identiteti
Dora d’Istria, me emrin e vërtetë Elena Ghica, lindi në vitin 1828 në një familje të madhe princërore në Bukuresht (Principata e Vllahisë). Ajo ishte pjesëtare e dinastisë Ghica (me origjinë shqiptare) – dy nga xhaxhallarët e saj ishin princër sundues të Vllahisë – dhe mbante titullin princeshë që nga lindja. E rritur në një mjedis kozmopolit e të kulturuar, ajo mori një arsimim të gjerë poliglot. Në vitin 1849 u martua me princin rus Aleksandër Koltzoff-Massalski dhe u bë dukeshë me emrin Helena Koltzoff-Massalsky, por me pseudonimin letrar Dora d’Istria ajo do të njihej në mbarë Evropën. Artiste me shumë talent,, ishte njëkohësisht piktore, shkrimtare, eseiste, historiane dhe udhëtare e madhe, duke shkruar kryesisht në frëngjisht dhe italisht.
Veprimtaria intelektuale dhe udhëtimet
Pas martesës, Elena Ghica nisi të shkruante në Shën Petërsburg, në frëngjisht, por shpejt u përball me klimën autoritarë të oborrit rus. Liberale e bindur, ajo nuk duronte autokracinë cariste as ndikimin rus mbi vendlindjen e saj – dhe gjatë luftës së Krimesë doli hapur në mbrojtje të pavarësisë së principatave rumune. U nda nga burri, braktisi Rusinë në vitin 1855 (ku u shpall persona non grata) dhe gjeti strehë në Zvicër. E vendosur në Gjenevë, botoi librin e saj të parë, Jeta monastike në Kishën Lindore (1855), një ese që shfaqi antiklerikalizmin e saj duke kërkuar shfuqizimin e urdhrave monastikë. E apasionuar pas maleve, më pas përshkroi Alpet zvicerane në Në brigjet e liqeneve helvetike dhe Zvicra gjermane dhe ngjitja e Mönch-ut (1856), tregime udhëtimesh ku pasqyronte peizazhet dhe jetën shoqërore të Zvicrës. Dora d’Istria udhëtoi gjerësisht nëpër Evropë: pas Zvicrës, u vendos përkohësisht në Gjermani e më pas në Greqi, para se të vendosej përgjithmonë në Itali, në Firence, më 1870.
Kudo që shkonte, Dora d’Istria zhvillonte një veprimtari të pasur letrare. Bashkëpunonte me revista të njohura, si Revue des Deux Mondes në Francë, L’Illustration, Rivista Europea në Itali dhe Internationale Revue në Vjenë. Famën e saj e dëshmon fakti që studiuesi italo-shqiptar Demetrio Camarda i kushtoi asaj më 1870 antologjinë e tij të poezisë shqiptare. Krahas shkrimeve, Dora d’Istria merrej edhe me pikturë dhe alpinizëm: ajo ishte ndër gratë e para që ngjiti malin Mont Blanc (1 qershor 1860), një arritje që simbolizonte shpirtin e saj guximtar dhe të pavarur.
Angazhimi për të drejtat e grave dhe të popujve
Si një figurë e hershme e feminizmit, Dora d’Istria i kushtoi shumë vëmendje pozitës së grave. Në shkrimet e saj, ajo promovonte emancipimin e tyre, duke shprehur keqardhje që mendimtarët e mëdhenj meshkuj (nga Volteri tek Rusoi) e kishin shpërfillur këtë betejë. Për ta plotësuar këtë mungesë, ajo nxori në pah veprat e shkrimtareve të harruara padrejtësisht, si Émilie du Châtelet, Madame de Lafayette, Louise d’Épinay dhe Françoise de Graffigny. Ajo vetë botoi ese të rëndësishme mbi çështjen e grave, si Gratë në Lindje (1859-1860) ku kërkonte emancipimin e grave të Levantit, dhe Për gratë, nga një grua (1864) ku krahasonte pozitën e grave në Evropën latine dhe gjermanike, duke kërkuar me forcë barazi ndërmjet gjinive.
Dora d’Istria u angazhua edhe për të drejtat e popujve të shtypur. Si patriote rumune e lidhur me rrënjët e saj shqiptare, ajo përqafoi ringjalljen kulturore të kombeve të Evropës Juglindore: rumunëve, bullgarëve, grekëve dhe veçanërisht shqiptarëve.
Ajo mbronte parimin e së drejtës së popujve për vetëvendosje në një kohë kur Perandoria Osmane i ndante subjektet sipas fesë. Që nga viti 1866, Dora d’Istria u bë një nga zërat kryesorë perëndimorë të çështjes shqiptare.
Në Revue des Deux Mondes ajo botoi eseun e famshëm Kombi shqiptar sipas këngëve popullore (1866), ku lartësonte identitetin kombëtar shqiptar përmes folklorit (teksti u përkthye në shqip vitin pasues). Angazhimi i saj u admirua pafund nga patriotët shqiptarë, të cilët e quajtën “mbretëresha pa kurorë” e Shqipërisë, për shkak të ndikimit të saj të madh intelektual në lëvizjen kombëtare shqiptare.
Në përgjithësi, qëndrimet e saj – në mbrojtje të lirisë, arsimit dhe barazisë – e bënë një nga zërat më progresistë të shekullit XIX në Evropë.
Veprat kryesore
– Jeta monastike në Kishën Lindore (1855) – Ese historike e sociale ku Dora d’Istria kritikon fort monakizmin ortodoks dhe kërkon suprimimin e manastireve.
– Zvicra gjermane dhe ngjitja e Mönch-ut (1856) – Rrëfim udhëtimi në katër vëllime ku përshkruhen peizazhet dhe jeta e Zvicrës, përfshirë përshkrimin autobiografik të ngjitjes së saj në malin Mönch.
– Gratë në Lindje (1859, 2 vëll.) – Studim mbi gjendjen e grave në Perandorinë Osmane dhe Lindjen e Afërt, ku autorja kërkon emancipimin dhe përmirësimin e statusit të tyre.
– Ekskursione në Rumeli dhe More (1863, 2 vëll.) – Rrëfime udhëtimesh në provincat ballkanike të Perandorisë Osmane, ku ajo pasqyronte shoqërinë dhe kulturën lokale.
– Për gratë, nga një grua (1864, 2 vëll.) – Ese krahasuese mbi pozitën e grave në Evropën latine dhe gjermanike, duke kërkuar barazi mes gjinive me forcë të veçantë.
– Kombi shqiptar sipas këngëve popullore (1866, artikull) – Studim i botuar në Paris, që argumenton ekzistencën e një kombi shqiptar dhe kërkon pavarësinë e tij politike.
– Gli Albanesi in Rumenia (1873) – Libër në italisht (Shqiptarët në Rumani), që tregon historinë e familjes së saj Gjika dhe rrënjët e tyre shqiptare, duke kontribuar në historiografinë e lëvizjes kombëtare shqiptare.
Ndikimi, trashëgimia dhe pasuria shpirtërore
Me ndikimin e saj intelektual panevropian, Dora d’Istria la gjurmë të mëdha në kohën e saj dhe përtej saj. Ajo u zgjodh anëtare në shumë akademi shkencore (në Francë, Itali, Gjermani) dhe mori nderime të shumta në Evropë – Parlamenti grek e shpalli qytetare nderi, njësoj si disa qytete italiane. Emri i saj lidhet ngushtë me kauzat progresiste të shekullit XIX: ajo frymëzoi lëvizjet e para feministe me thirrjet për barazi gjinore dhe dha shtysë lëvizjeve kombëtare ballkanike me shkrimet e saj. Figurë kozmopolite, ajo lidhi Lindjen me Perëndimin, duke e bërë të njohur në Perëndim kulturën dhe aspiratat e popujve të Evropës Lindore.
Sot kujtimi i saj nderohet në disa vende: në vitin 2019, një rrugë në Gjenevë u riemërua përkohësisht në nder të saj, në kuadër të një projekti feminist.
Në fund, Dora d’Istria mbetet një frymëzim për këdo që promovon dialogun ndërkulturor dhe të drejtat e njeriut në Evropë. Trashëgimia e saj humaniste dhe evropiane është e tillë që emri i saj mund të shërbejë si simbol për një shoqatë kulturore evropiane që përfaqëson diversitetin kulturor, emancipimin e grave dhe lirinë e popujve. Të mbash emrin Dora d’Istria do të thotë të përqafosh trashëgiminë e një gruaje të jashtëzakonshme që kontribuoi për të afruar kulturat dhe për të mbrojtur të drejtat themelore në shekullin XIX.
